Zabytki w powiecie
Gmina Imielno
Kościół św. Mikołaja w Imielnie
Niewątpliwie najcenniejszym zabytkiem jest kościół św. Mikołaja w Imielnie. Murowany kościół zbudowano już w XIII w., ale był on przebudowywany w XV i XVII w., restaurowany w 1913 r. Korpus świątyni ma układ trójnawowy, prezbiterium jest prostokątne, przy nawach bocznych od północy i południa znajdują się dwie kaplice, zapewne z XVII w. Ołtarz główny z 1. poł. XVIII w. utrzymany jest w stylu barokowym, dwa ołtarze boczne w kaplicach są późnobarokowe. Wewnątrz kościoła są liczne epitafia z XVI-XIX w., m.in. Mikołaja Mokrskiego (zm. 1591) w formie marmurowej tablicy w piaskowcowym, późnorenesansowym obramieniu trzymającymi herb Jelita. Warto także zwrócić uwagę na wmurowaną w ścianę południowej kaplicy gotycką (XV w.), kamienną płaskorzeźbę przedstawiającą Chrystusa w studni. Na uwagę zwracają także inspirowane surrealizmem polichromie, wykonane w latach 1952-1954 przez Tadeusza Brzozowskiego i jego żonę Barbarę Gawdzik-Brzozowską.
Kościół św. Piotra i Pawła w Mierzwinie
Drugim ważnym zabytkiem sakralnym w gminie Imielno jest kościół św. Piotra i Pawła w Mierzwinie. Pierwotny kościół parafialny wzniesiono w Grudzynach, najstarsza wzmianka źródłowa o jego istnieniu pochodzi z 1326 r. Obecny kościół św. Piotra i Pawła wzniesiony został w końcu XVI w. z fundacji Jerzego Niemsty Kuli. Kościół jest murowany, późnogotycki. Nawa jest dwuprzęsłowa, przy niej znajduje się kwadratowa kaplica z 1612 r., a od południa – przybudówka z zakrystią z 1888 r. Ołtarz główny wykonany jest w stylu późnobarokowym, dwa ołtarze boczne – rokokowe, w kaplicy znajduje się ołtarz barokowy. Wewnątrz świątyni znajdują się liczne epitafia z XVII-XVIII w., m.in. Piotra Oraczewskiego (pisarza ziemi krakowskiej, zm. 1610) i Stanisława Oraczewskiego (podczaszego krakowskiego, zm. 1648).
Zespoły podworskie w Motkowicach i Stawach
W Motkowicach znajdują się pozostałości zespołu dworskiego Lanckorońskich z 1777 r., spalonego w 1945 r. Składają się na nie rządówka, czworak, brama, park z końca XVIII w. przekształcony w 2. poł. XIX w. (obecnie jego resztki stanowią park przy szkole), a z zespołu folwarcznego spichlerz ze stodołą i ruina plewnika, dwa inne spichlerze, gorzelnia, trzy domy oraz kuźnia.
W Stawach zachowały się zespół dworski z 2. poł. XIX w. (odbudowany w dawnej formie w latach 1990-1993) oraz pozostałości parku. Powierzchnia parku wynosi ok. 2 ha.
Gmina Małogoszcz
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Małogoszczu
Nad panoramą Małogoszcza górują wieże późnorenesansowego kościoła, który otoczony wysokimi murami, przypomina, jakby w miniaturze, częstochowskie wzgórze klasztorne. Pierwsza wzmianka źródłowa o kościele w Małogoszczu pochodzi z 1. poł. XII w. Pierwotny kościół był drewniany, obecny murowany został zbudowany w latach 1591-1595 staraniem ks. Jakuba Biedy Chrostkowica (Chrostkowskiego). Na uwagę zasługują późnorenesansowy ołtarz główny z początku XVII w. z bogatą dekoracją snycerską, dwa – również późnorenesansowe – ołtarze boczne oraz podwójne marmurowe epitafium Jakuba Biedy Chrostkowica (zm. 1630) i kanonika sandomierskiego Jana Stefańskiego (zm. 1635) z owalnymi portretami zmarłych.
Zabytkowe śródmieście Małogoszcza
Wśród wielu zabytków Małogoszcza znajdują się takie, jedyne w swoim rodzaju, drewniane domy z XIX w., które do niedawna dominowały w budownictwie małych miast polskich. Najbardziej jednak oryginalnym, pełnym pamiątek po bohaterach narodowych, jest cmentarz parafialny w Małogoszczu, wraz z mogiłami powstańców z 1863 r. Znajduje się tam również okryty otoczką tajemniczości zabytkowy, bo przeszło 400-letni kościół cmentarny p.w. św. Stanisława Biskupa na wzgórzu Babinek, wzniesiony w 1595 r. z fundacji Jakuba Biedy Chrostkowica.
Chociaż większość małogoszczan mieszka w blokach na nowoczesnym osiedlu, to nadal właściwą wizytówkę Małogoszcza stanowi dawne centrum wokół rynku. Małogoska „starówka” stanowi klasyczny przykład średniowiecznych założeń urbanistycznych większości miast europejskich.
Kościół św. Piotra i Pawła w Rembieszycach
Jednym z bardziej interesujących zabytków gminie Małogoszcz jest drewniany, wzniesiony w 1799 r. z fundacji dziedzica Franciszka Wolskiego, kościół św. Piotra i Pawła w Rembieszycach. Jest to świątynia jednonawowa o konstrukcji zrębowej, z węższym i niższym prezbiterium zamknięty wielobocznie. W głównym ołtarzu jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, zapewne z XVII w., oraz św. Stanisława, z końca XVIII w.
Kościół Wszystkich Świętych w Złotnikach
Murowany kościół Wszystkich Świętych w Złotnikach został wzniesiony w 1666 r. z fundacji opata cystersów w Jędrzejowie Aleksandra Denhoffa. Świątynia posiada nawę trójprzęsłową, z węższym, jednoprzęsłowym prezbiterium, zamkniętym zewnątrz wielobocznie, a wewnątrz półkoliście. Ołtarze główny i dwa boczne utrzymane są w stylu rokokowo-klasycystycznym. Wewnątrz kościoła znajdują się epitafia z XIX w. oraz tablica pamiątkowa z 1900 r. Stanisława Konarskiego, pijara urodzonego Żarczycach.
Gmina Nagłowice
Dworek Mikołaja Reja
Choć rodzina Rejów w Nagłowicach żyła od XV do XVII w., nie pozostały po niej żadne materialne pamiątki. Rejowską tradycję kultywuje jednak Muzeum Mikołaja Reja, utworzone przy okazji obchodów czterechsetnej rocznicy śmierci pisarza (1959). Powstało wówczas również popiersie dłuta Barbary Zbrożyny, które stanęło w parku w Nagłowicach.
Muzeum znajduje się w bezstylowym, parterowym dworku z 2. poł. XIX w., wystawionym prawdopodobnie na miejscu starszego budynku. Obok dworu zachował się pałac radziwiłłowski z lat międzywojennych. Dziełem właścicielki Nagłowic Marii Walewskiej był założony, przy pomocy włoskiego planisty, rozległy park. Następny właściciel wsi – Józef Kosicki – wybudował w Nagłowicach nowy, neogotycki kościół (wzniesiony w latach 1908-1914).
Kościół św. Marcina i św. Jakuba w Ciernie
Interesującym zabytkiem sztuki sakralnej w gminie Nagłowice jest kościół św. Jakuba i św. Marcina w Ciernie. Został on wzniesiony w 1595 r. kosztem opata cystersów w Jędrzejowie. Kościół jest murowany, tynkowany, był przebudowywany około poł. XVIII w. Ołtarz główny utrzymany jest w stylu późnobarokowym z dekoracją w stylu regencji z 2. ćw. XVIII w., z przemalowanym barokowym obrazem Matki Boskiej z dzieciątkiem w drewnianej sukience.
Kościół św. Stanisława w Rakoszynie
Na uwagę zasługuje również modrzewiowy kościół św. Stanisława w Rakowszynie, który został wzniesiony w 1779 r. przez miejscowego proboszcza Tomasza Kalińskiego. Jest to świątynia jednonawowa, z węższym i niższym, zamkniętym wielobocznie prezbiterium. Budowlę pokrywa dwuspadowy dach z wieżyczką na sygnaturkę z 1922 r.
Zespół dworski w Jaronowicach
Zespół dworski w Jaronowicach obejmuje dwór murowany z XVII, gruntownie przebudowany w 1. poł. XIX w. i wyremontowany w 1985 oraz park z XVIII w. Historia dworu sięga XIV w., kiedy to właścicielem Jaronowic był Wacław Grodecki. W następnych wiekach wieś wielokrotnie zmieniała właścicieli. W XIX w. należała ona do Borkowskich, którzy też przebudowali dwór. Przed II wojną światową majątek ten posiadał Wacław Borecki. Po 1945 r. w dworze mieściła się szkoła, później obiekt uległ dewastacji. Od 1982 r. znajduje się on w rękach prywatnych.
Gmina Oksa
Kościół św. Andrzeja w Węgleszynie
Jednym z cenniejszych zabytków w gminie Oksa jest kościół św. Andrzeja w Węgleszynie, który został zbudowany w 1367 r. przez biskupa krakowskiego Floriana z Mokrska. Świątynia ta, która była przebudowywana w XVIII-XIX w., jest jednonawowa, z krótkim, prostokątnym prezbiterium. Ołtarze, główny i dwa boczne, utrzymane są w stylu rokokowym. W kościele tym zachowało się wiele pamiątek. Tu w 1858 r. wzięli ślub rodzice Stefana Żeromskiego. Uwagę zwiedzającego przyciąga główny ołtarz z barokowymi ozdobami i przepięknym obrazem Matki Boskiej Szkaplerznej, pochodzący z ok. 1700 r.
Kościół św. Mikołaja w Oksie
Kościół św. Mikołaja w Oksie został zbudowany przez Andrzeja Reja (syna Mikołaja Reja) w 1570 r. jako zbór kalwiński. Po oddaniu katolikom w 1678 r. pełnił początkowo funkcję kościoła filialnego parafii Konieczno. Parafia w Oksie powstała prawdopodobnie w początkach XVIII w. Świątynia, gruntownie restaurowana ok. 1770 r., wzniesiona została na planie krzyża greckiego, złożonego z jednoprzęsłowych, prostokątnych ramion: nawy, kaplic bocznych i prezbiterium.
Nadzwyczajną i najbardziej oryginalną, najprawdopodobniej jedyną autentyczną pamiątką z czasów Mikołaja Reja i jego syna Andrzeja, jest zachowana do dzisiaj kazalnica, czyli ambona, kamienna w kształcie wielkiego kwiatowego kielicha. Zachowały się także liczne epitafia nagrobne; jedna płyta poświęcona jest pamięci Andrzeja Reja. Kościół zdobi późnorenesansowy kartusz kamienny z herbem Rejów Oksza (na fasadzie).
Gmina Sędziszów
Kościół św. Piotra i Pawła w Sędziszowie
Drugim ważnym zabytkiem sztuki sakralnej jest kościół św. Piotra i Pawła w Sędziszowie, zbudowany w latach 1771-1786 z fundacji starosty rogowskiego Stanisława Oraczewskiego i dziedziczki Sędziszowa Urszuli z Morstinów Dembińskiej. Po zawaleniu się stropu tego kościoła w 1902 r. i po jego pożarze w 1904 r. odbudowano budynek kościelny, który został konsekrowany w 1914 r. przez bpa Augustyna Łosińskiego. Z dawnego późnobarokowego kościoła zachowały się boczne ściany i fasada.
Zespoły podworskie
Na terenie gminy Sędziszów znajduje się kilka zabytkowych dworków i pałaców z XVIII-XIX w. Na szczególną uwagę zasługuje zespół zabudowań dworskich w Krzelowie. Składa się na nie dwór z 1831 r., oficyna dworska z galeriami (w tym oficyna wschodnia sprzed 1831 r.), dawna rządcówka, stajnia i wozownia, owczarnia, stodoła, spichlerz – wszystkie z XIX w. oraz pochodzące z okresu dwudziestolecia międzywojennego kancelaria, dom zootechnika i obora.
Kolejną grupę zabytków stanowią zespoły dworskie lub dwory w: Krzcięcicach – dwór z parkiem z poł. XIX w., Łowini – dwór z parkiem z XIX w., Mstyczowie – pozostałości zespołu dworskiego z XIX w. i parku z XVIII w., Pawłowicach – zespół dworski: pałac (obecnie szkoła podstawowa) z XIX w. i park z ok. 1900 r., Sędziszowie – zespół dworski z XIX w. z parkiem (kilka lat temu dwór został całkowicie przebudowany i zatracił zabytkowy charakter).
Kościół św. Prokopa w Krzcięcicach
Najstarszym zabytkiem sakralnym w gminie Sędziszów jest kościół św. Prokopa w Krzcięcicach. Pierwsza wzmianka źródłowa o kościele i parafii pochodzi z 1326 r. Pierwotny kościół był drewniany, obecny murowany wzniesiono w latach 1531-1542 z fundacji Jerzego Niemsty Kuli. W 2. poł. XVI w. pełnił on funkcję zboru kalwińskiego. Kościół zbudowany jest z cegły w stylu późnogotyckim. Wewnątrz świątyni uwagę zwraca sklepienie gwiaździste o dekoracyjnym układzie kamiennych żeber w nawie, prezbiterium, kaplicach bocznych i kruchcie. W zwornikach żeber znajdują się herby Jastrzębiec i Topór. Do kruchty zachodniej i z kruchty do nawy prowadzą kamienne portale renesansowe z XVI w., z drewnianymi drzwiami o gotyckich okuciach. W kaplicy bocznej, na ścianie wschodniej, znajduje się renesansowy nagrobek fundatora kościoła – Jerzego Niemsty Kuli, wystawiony w 1542 r. Nagrobek ma postać kamiennej, płaskorzeźbionej płyty z leżącą postacią rycerza. Przy kościele wznosi się modrzewiowa dzwonnica z XVIII w.
Gmina Słupia Jędrzejowska
Pałac w Słupi Jędrzejowskiej
Jednym z najbardziej interesujących zabytków jest XIX-wieczny pałac w Słupi Jędrzejowskiej. Mimo że obecnie jest on siedzibą Urzędu Gminy, w budynku zachowało się wiele unikatowych elementów architektonicznych, m.in. piece kaflowe, okiennice, stiukowe dekoracje na sufitach, niezwykle kunsztownie wykute metalowe schody.
W sąsiedztwie pałacu wznosi się XVIII-wieczny kościół św. Trójcy, utrzymany w stylu klasycystycznym, z bogatą dekoracją stiukową wnętrza. Na cmentarzu kościelnym znajdują się nagrobki i kaplica grobowa Michałowskich – fundatorów kościoła i dziedziców Słupi.
Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Obiechowie
Interesującym zabytkiem jest drewniany kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Obiechowie, wzniesiony w 1763 r. z fundacji Katarzyny z Dębskich Mieroszewskiej. Świątynia została zbudowana w stylu późnobarokowym, choć znajdują się w nim elementy starsze, jak np. organy o wczesnobarokowej dekoracji, wykonane w 1683 r. przez Jana Kondorskiego.
Zespoły podworskie
Na terenie gminy Słupia Jędrzejowska zachowało się kilka zespołów podworskich, choć ich stan jest bardzo różny. W Raszkowie znajduje się zespół dworski z końca XVIII w., a w Rożnicy zespół pałacowo-parkowy z początku XX w. W Sieńsku po dworze pozostał jedynie park i kapliczka, a w Wywle istnieją jeszcze pozostałości folwarku.
Gmina Sobków
Fortalicja w Sobkowie
W Sobkowie na uwagę zasługuje zespół pałacowy z fortalicją z zabudową charakterystyczną dla południowo-wschodnich rubieży dawnej Rzeczypospolitej. Fortalicja, wzniesiona przez Stanisława Sobka w latach 1560-1570, w XVIII w. została przekształcona przez Szaniawskich na pałac z zabudowaniami gospodarczymi. Obszerny prostokątny majdan zamkowy pierwotnie zamknięty był z czterech stron murem obronnym z basztami w czterech narożach. Do dziś zachowane są resztki murów, budynki gospodarcze i baszta murowana z kamienia. Obecnie prywatna własność (zob. Zamek Rycerski).
Kościół św. Stanisława w Sobkowie
Kościół św. Stanisława w Sobkowie zbudowany został ok. 1560 r. z fundacji Stanisława Sobka. Pierwotnie był to zbór ariański, który na kościół katolicki został zamieniony ok. 1570 r. Świątynia zbudowana jest na planie krzyża i składa się z nawy, równego z nią szerokością prostokątnego prezbiterium oraz dwóch symetrycznych kaplic bocznych. W kościele znajduje się kilka ciekawych epitafiów, m.in. Jozafata Szaniawskiego – podstolego koronnego, starosty chęcińskiego i małogoskiego (zm. 1740) oraz Ignacego i Józefa Kossowskich z herbami Jelita i Godziemba (1818 r.).
Mokrsko Dolne i Górne
Vis a vis Sobkowa, na prawym brzegu Nidy usytuowana jest wieś Mokrsko Dolne, gdzie znajdziemy późnośredniowieczne grodzisko, prawdopodobnie pozostałość po zamku biskupa krakowskiego Floriana z Mokrska. Leży ono na wschód od kościoła (z romańskim prezbiterium), na skraju parowu, częściowo otoczone jest fosą. Widoczne są zarysy wałów i wyraźne warstwy kulturowe.
W Mokrsku znajduje się również spichlerz podworski, murowany z kamienia, na rzucie wydłużonego prostokąta.
Warto również zobaczyć ruiny zamku w Mokrsku Górnym, położony na sztucznym wzniesieniu i otoczony fosą wśród podmokłych łąk w kolanie Nidy. Pierwotnie był to zamek gotycki, wzniesiony w końcu XIV w., zapewne przez kasztelana radomskiego Klemensa z Mokrska. Ok. 1535 r. został on rozbudowany przez Piotra Kmitę na okazałą renesansową rezydencję. Na przełomie XVIII i XIX w. zamek uległ zniszczeniu. Do dziś zachowały się jedynie fragmenty ściany zachodniej z renesansowym oknem, wykonanym zapewne przez rzemieślników krakowskich.
Kościół św. Marii Magdaleny w Chomentowie
Kilka kilometrów od Sobkowa, w Chomentowie, warto zwiedzić drewniany kościół św. Marii Magdaleny. Pochodzi on z 1. poł. XVIII w. (konsekrowany w 1744 r.). Jest to jednonawowa świątynia konstrukcji zrębowej, z węższym prostokątnym prezbiterium; dach zdobi barokowa wieżyczka. W barokowym ołtarzu głównym, datowanym na początek XVIII w., znajduje się późnogotycki obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem. W kościele są też dwa boczne barokowe ołtarze z 2. poł. XVII w.
Dwór w Kotlicach
Prawdziwą perłą jest dwór w Kotlicach, usytuowany tuż nad Nidą. Początki tej budowli sięgają lat 60. XVIII w. W pobliżu można zobaczyć lipy, niczym nie ustępujące tym z Czarnolasu, i piękny park.
Gmina Wodzisław
Kościół św. Marcina w Wodzisławiu
Pierwsza wzmianka źródłowa o kościele i parafii pochodzi z 1335 r. Obecny kościół, pochodzący z 1. poł. XVII w., został ufundowany przez Samuela Lanckorońskiego. Po pożarze w 1764 r. świątynia została odbudowana: nadano jej także barokowy i klasycystyczny wystrój. Na uwagę zasługują dwa klasycystyczne, przyścienne nagrobki: wykonany z czarnego marmuru nagrobek wojewody bracławskiego Macieja Lanckorońskiego (zm. 1789) oraz wykonany z szarego marmuru, z popiersiem dłuta Antoniego Canovy, nagrobek podkomorzego koronnego Antoniego Lanckorońskiego (zm. 1830).
Zbór kalwiński i synagoga w Wodzisławiu
Do niedawna jednym z ciekawszych zabytków Wodzisławia była synagoga. Pierwotnie był to zbór kalwiński, wzniesiony przez Jana z Brzezia Lanckorońskiego w 2. poł. XVI w. W latach 1621-1939 budowla pełniła rolę synagogi. Zabytkowy budynek użytkowany był jeszcze w latach 80. XX w., obecnie znajduje się w stanie ruiny.
Kościół św. Piotra i Pawła w Piotrkowicach
Pierwsza wzmianka źródłowa o parafii i kościele pochodzi z 1326 r. Obecny kościół został zbudowany w latach 1677-1682 w stylu wczesnobarokowym z fundacji Jerzego Morskiego. Kościół jest murowany, ma dwuprzęsłową nawę, węższe i niższe prezbiterium oraz jednoprzęsłowe zakończone półkoliście. Ołtarze w świątyni, główny i trzy boczne, utrzymane są stylu barokowym.
Kościół św. Jakuba w Mieronicach
Najstarszym zabytkiem ziemi wodzisławskiej jest kościół św. Jakuba w Mieronicach. Parafia w tej wsi powstała prawdopodobnie w XIII w. Z tego czasu pochodzi też murowany kościół, w którym zachowało się prezbiterium z 2. poł. XIII w. Nawa główna, która jest szersza od prezbiterium, pochodzi z XV w. Na uwagę zasługują polichromie – gotycka w prezbiterium i renesansowa w nawie. W świątyni znajduje się również słynący łaskami XVII-wieczny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem.
Kościół św. Andrzeja w Nawarzycach
Kościół św. Andrzeja w Nawarzycach jest budowlą typowo barokową, wzniesioną na miejscu drewnianej, fundowaną przez Bernarda Laszewskiego, opata jędrzejowskiego.
Zespoły podworskie
Gmina Wodzisław posiada też dwa zespoły parkowo-pałacowe. Pałac w Lubczy, pochodzący z XVIII w., został gruntownie przebudowany przez Wielowiejskich w XIX w. i nie ma cech zabytkowych.
W Brzeziu znajduje się dawna rezydencja Lanckorońskich. Pałac prawdopodobnie został postawiony na miejscu dawnego zamku w 1561 r. przez Jana Lanckorońskiego, łowczego sandomierskiego. Po pożarach był wielokrotnie przebudowywany, m.in. przed 1777 r. Obecnie bezstylowy, murowany, piętrowy, na planie kwadratu.