W latach 1870-1916 Jędrzejów pozbawiony był praw miejskich. W tym czasie miejscowość ta, choć była stolicą powiatu, formalnie sklasyfikowana była jako osada, w której władzę sprawowali zebranie gminne i wójt.

Do rangi osady Jędrzejów zdegradowany został, podobnie jak kilkaset innych miast w Królestwie Polskim, na mocy carskiego ukazu z 1869 r. Zgodnie z rosyjskimi przepisami, pozbawione praw miejskich miasta stanowić miały oddzielne gromady, które miały być włączone do istniejących gmin lub tworzyć gminy samodzielne. Każda gromada i gmina posiadała prawo decydowania o własnych interesach za pośrednictwem zebrania gminnego lub gromadzkiego oraz wybranych przedstawicieli.

Osada Jędrzejów, jako że w jej granicach mieszkało ponad 3 tys. osób, uznana została za oddzielną gminę, w skład której wchodzili wszyscy właściciele lub wieczyści dzierżawcy gospodarstw rolnych i nieruchomości wraz z rodzinami, służbą i innymi osobami z nimi zamieszkującymi. Prawo udziału w zebraniu gminnym mieli jednak tylko ci gospodarze, który posiadali co najmniej 3 morgi ziemi. Ponadto z gremium tego zostały wyłączone niektóre osoby aresztowane i pozostające pod dozorem policyjnym, a także duchowni, sędziowie pokoju i policjanci. Do kompetencji zebrania należało m.in. dokonanie wyboru kandydata na wójta (na trzyletnią kadencję), ławników, pełnomocników gminy, ewentualnie pisarza i innych urzędników (jeśli była taka potrzeba), podejmowanie uchwał w sprawach dotyczących gminy.

Pewne światło na działalność samorządu osady Jędrzejów rzucają protokoły z posiedzeń zebrań gminnych za lata 1893-1904, jakie zachowały się w Archiwum Państwowym w Kielcach. Z dokumentu tego wynika, że zebrania odbywały się średnio co 2-3 miesiące. Uczestniczyło w nich zwykle około 120-150 mieszkańców (na około 220-240 uprawnionych), którzy po zakończeniu obrad składali podpisy pod księgą uchwał. W czasie obrad rozpatrywano różne sprawy, w tym przedłożone przez naczelnika powiatu. M.in. wybierano przedstawicieli gminy do różnych ciał, np. kandydatów na wójta i sołtysów, ławników sądowych, członków zarządów kas pożyczkowych. Podejmowano decyzje o podziale robót przy szarwarku oraz rozkładzie rocznych podatków należnych od gminy. Ustalano roczne plany przychodów i rozchodów przytułku dla ubogich (Jędrzejowski Dom Opieki) oraz podejmowano decyzję o przyjęciu do niego pensjonariuszy. Zebranie gminne określało również plan wydatków na utrzymanie gminnej administracji i podejmowało decyzje o przyznaniu funduszy na różne wydatki związane z funkcjonowaniem osady (remonty budynków użyteczności publicznej, drobne inwestycje gminne, zakupy pomocy dydaktycznych dla szkół).

Analiza protokołów, pisanych wyłącznie w języku rosyjskim, rzuca ciekawe światło m.in. na funkcjonowanie samorządu gminnego oraz relacje między miastem a władzami powiatowymi. Dzisiaj prezentujemy najważniejsze problemy omawiane w trakcie zebrań gminnych, jakie odbyły się w latach 1893 r.

15 lutego 1893

• o ustaleniu budżetu gminy na 1893 r. (patrz ramka)

• o ustaleniu budżetu gminnych szkół żeńskiej i męskiej na lata 1893-1895 określonego na 650,02 rubli

• o opodatkowaniu mieszkańców gminy na pokrycie kosztów wyjazdu urzędników gminnych do Warszawy w kwocie 124 rubli

• o wyasygnowaniu 12 rubli na zakup 300 porcji szczepionek przeciw ospie

• o zabezpieczeniu funduszy na opłacenie kosztów leczenie niezamożnych mieszkańców miasta, którzy w 1892 r. wymagali hospitalizacji

• o potrzebie zatrudnienia wikarego z parafii miejskiej ks. Karczmarczyka do nauki religii w szkole męskiej

• o przekazaniu pieniędzy na budowę mostków przy ul. Dolnoklasztornej i Pińczowskiej

• o zarządzeniu składek wśród mieszkańców na: utrzymanie sądu gminnego w 1893 r. (28,49 rubli), wynajęcie pomieszczeń dla proboszcza i organisty, wynajęcie nocnych stróży kościelnych, na ubezpieczenie parafialnych i gminnych budowli

• o konieczności zamontowania dzwonu, który powiadamiałby o pożarach

• o wyasygnowaniu pieniędzy na wyżywienie aresztantów i inne potrzeby

• w związku z tym, że dotychczasowy dzierżawca ubojni Halpryn nie wywiązywał się z obowiązku uiszczania opłat dzierżawnych oraz utrzymania czystości postanowiono ubojnię wydzierżawić na nowo

12 czerwca 1893

• o wyborze Dominika Bilewicza na kandydata na ławnika gminnego sądu pokoju I okręgu powiatu jędrzejowskiego

• o konieczności remontu przytułku dla ubogich; w tym kontekście naczelnik powiatu zalecał dokładne zbadanie, ile osób wymaga umieszczenia w przytułku oraz nakazał przeprowadzenie zbiórki pieniędzy na ocieplenie budynku (z załączonego wykazu wynikało, że w przytułku przebywało 12 osób, w tym sześć kobiet)

1 sierpnia 1893

• o wyborze nadzorców sanitarnych, którymi zostali: w I rejonie – Mieczysław Zembrzuski, w II rejonie – Michał Górczyński, w III rejonie – Wincenty Gajerski, w IV rejonie – Julian Jędrzejewski, w V rejonie – Julian Zakrzewski, w VI rejonie – Mikołaj Zajdler, w VII rejonie – Kazimierz Piotrowski, w VIII rejonie – Michał Podlewski; na przedmieściach: Podklasztorze – Stanisław Marciszewski, Piaski – Konstantyn Kolankowski i Podchojny – Jan Lipski

9 października 1893

• o wyborze kandydatów na wójta gminy Jędrzejów; zebranie wskazało dwóch kandydatów, którzy uzyskali następującą liczbę głosów: Karol Łuszczkiewicz – 106 i Julian Jędrzejewski – 33

19 listopada 1893

• o wyborze kandydata na wójta gminy Jędrzejów; ponieważ kandydatura Juliana Jędrzejowskiego, wybranego na zebraniu 9 października 1893 r., odrzucona została przez naczelnika powiatu, w jego miejsce wybrano Juliana Zakrzewskiego, syna Franciszka

• o utworzeniu w Jędrzejowie kursów wieczorowych – odmówiono przyznania środków na ten cel

21 grudnia 1893

• o wykonaniu szarwarków i wyasygnowaniu różnych kwot pieniężnych m.in. na utrzymanie stróżów i dozorców

• o przeprowadzeniu wśród mieszkańców zbiórki pieniędzy na różne cele, m.in. na podróże gminnych urzędników do Warszawy

• o uchwaleniu budżetu gminy na 1894 r. w wysokości takiej samej jak w 1893 r.

Budżet gminy Jędrzejów na 1893 r.

• pensje urzędników gminnych (w rublach): wójt – 180, pisarz gminny – 180, dwóch młodszych pisarzy – łącznie 300, poborca podatków – 60, dwóch sołtysów – łącznie 120

• pozostałe wydatki (w rublach): materiały biurowe – 110, ogrzewanie kancelarii gminnej i mieszkania pisarza – 74, ogrzewanie aresztu gminnego – 26, pensje dwóch stróżów nocnych – łącznie 84, pensja stróża leśnego – 30, oświetlenie kancelarii – 75, pensja stróża aresztu gminnego – 72, smar do urządzeń przeciwpożarowych – 5, działalność sądu gminnego – 28,49, ogrzewanie, oświetlenie i słoma do biura żandarmerii – 40, maszyna do wykonania litografii – 17,86, prasa („Wiadomości Gubernialne” i „Dziennik Warszawski”) – 14,15, wyposażenie kancelarii – 9,30, oświetlenie osady – 45.

Krzysztof Ślusarek