W 1873 r. powiat jędrzejowski nawiedziła epidemia cholery, która objęła 47 miejscowości. Na tę groźną chorobę zachorowało ponad 1000 mieszkańców, a ponad 400 zmarło.

Cholera to ostra i zaraźliwa choroba zakaźna przewodu pokarmowego, której przyczyną jest spożycie pokarmu lub wody skażonej szczepami przecinkowca cholery. Na świecie miało miejsce siedem pandemii cholery. W Europie najgroźniejsza była epidemia z lat 1831-1838. Na ziemie polskie chorobę przewlekli żołnierze rosyjscy podczas powstania listopadowego. Warto pamiętać, że w sierpniu-wrześniu 1831 r. w budynkach skasowanego kilkanaście lat wcześniej klasztoru Cystersów w Jędrzejowie urządzono szpital dla chorych na cholerę żołnierzy rosyjskich, a zmarłych chowano na Podklasztorzu (kilka lat temu przy obecnej ul. Kadłubka odkryto groby).

Cholera w Małogoszczu w 1855 roku

Kolejny atak cholery zanotowano w latach 1848-1855. Z dostępnych źródeł archiwalnych wiadomo, że choroba ta nawiedziła także Małogoszcz i okolice. W 1855 r. w całej parafii Małogoszcz zmarło 328 osób, tj. trzykrotnie więcej niż 1854 r.

Epidemia rozpoczęła się na początku sierpnia 1855 r. i w pierwszym momencie objęła wieś Cieśle, gdzie w przeciągu dwóch tygodni, tj. od 1 do 14 sierpnia zmarło 23 mieszkańców. Począwszy od 4 sierpnia śmiertelne przypadki zaczęto odnotowywać także w Małogoszczu. Wielkie żniwo ta choroba zaczęła jednak zbierać dopiero po 20 sierpnia, kiedy dziennie umierało po 5-6 osób. Kulminacja miała miejsce 27 i 28 sierpnia, kiedy odnotowano po 13 zgonów. W kolejnych dniach umierało jeszcze po kilka osób, zaś po 7 września epidemia wygasła. Po kilku tygodniach nastąpił nawrót choroby, ale wystąpiła ona jedynie we wsi Skorków, gdzie między 21 września a 7 października zmarło 16 osób.

Bilans epidemii był zatrważający. W całej parafii na tę chorobę zmarło 148 osób, w tym 93 w samym Małogoszczu, 27 w Cieślach i 16 w Skorkowie. W pozostałych wsiach parafii odnotowano pojedyncze przypadki śmierci: w Wesołej – jeden, w Bocheńcu, Rudzie i Zajączkowie – po dwa i w Leśnicy – pięć.

Dla samego Małogoszcza skutki epidemii były tragiczne. Wśród zmarłych było bowiem 20 właścicieli nieruchomości, a przede wszystkim przedstawiciele inteligencji: nauczyciel Piotr Kurdek (zm. 27 sierpnia 1855 r.) oraz dwóch księży – proboszcz Tomasz Świątkowski (zm. 28 sierpnia 1855 r.) i ks. Feliks Bochyński (zapewne wikariusz).

Epidemia w powiecie jędrzejowskim w 1873 roku

Następna fala cholery odnotowana została w 1873 r. Pierwszy raport o pojawieniu się tej choroby na terenie powiatu jędrzejowskiego naczelnik powiatu sporządził w połowie czerwca 1873 r. Informował w nim gubernatora kieleckiego, że 13 czerwca 1873 r. we wsi Sędowice w gminie Nawarzyce zachorowały cztery osoby, z których dwie zmarły.

W ciągu następnych trzech tygodni choroba zaczęła się powoli rozprzestrzeniać. Do 5 lipca w samych Sędowicach odnotowano 17 zachorowań oraz osiem zgonów. Przypadki zakażeń występowały również w sąsiednich wsiach, tj. w Bugaju, Wrocieryżu i Jelczy Wielkiej. Według stanu na 19 lipca w całej gminie Nawarzyce cholerą zaraziło się 41 osób, spośród których 17 zmarło. W tym samym czasie choroba dotarła do Jędrzejowa – do 27 lipca w mieście odnotowano osiem zakażeń; były też dwie ofiary śmiertelne.

Na przełomie lipca i sierpnia epidemia wyraźnie przyspieszyła, z tygodnia na tydzień rejestrowano bowiem coraz więcej chorych. Między 27 lipca a 3 sierpnia w całym powiecie zachorowało 126 osób i 55 zmarło. W następnych tygodniach liczba zachorowań i zgonów była następująca: 3-10 sierpnia – 103/40, 10-17 sierpnia – 193/75, 17-24 sierpnia – 248/113, 24-31 sierpnia – 118/69.

Choroba rozprzestrzeniała się też na coraz to nowe miejscowości: między 27 lipca a 3 sierpnia przypadki cholery odnotowano w Dzierszynie, Motkowicach i Turze (gm. Mierzwin) oraz Konarach, Niegosławicach i Nawarzycach (gm. Nawarzyce); miedzy 3 a 10 sierpnia – w Borszowicach (gm. Mierzwin) oraz w Sobkowie (gm. Sobków); między 10 a 17 sierpnia – w Woli Lubeckiej (gm. Nawarzyce), Mierzwinie (gm. Mierzwin), Wodzisławiu (gm. Wodzisław), Mnichowie i Żernikach (gm. Brzegi) oraz Prząsławiu i Potoku Wielkim (gm. Prząsław); między 17 a 24 sierpnia – w Lubczy (gm. Nawarzyce), Imielnie (gm. Mierzwin), Łanach, Świątnikach, Laskowej, Przyłęczku i Klemencicach (gm. Wodzisław), Mzurowej (gm. Brzegi), Małogoszczu (gm. Małogoszcz), Wolicy (gm. Raków), Dąbiu (gm. Węgleszyn), Mstyczowie (gm. Mstyczów) oraz Nagłowicach, Rakoszynie, Trzcińcu, Nowej Wsi i Zdanowicach (gm. Nagłowice); między 24 a 31 sierpnia – w Piotrkowicach i Brzeziu (gm. Wodzisław), Ciernie (gm. Prząsław) oraz Boleścicach, Sędziszowie i Gniewięcinie (gm. Sędziszów); między 31 sierpnia a 7 września – w Brzegach i Brzeznie (gm. Brzegi) oraz Laskowie i Desznie (gm. Prząsław); między 7 a 14 września – w Mokrsku Górnym (gm. Raków).

We wrześniu epidemia zaczęła wygasać. Tygodniowo rejestrowano już znacznie mniej nowych zachorowań i zgonów: 31 VIII-7 IX – 68/39, 7-14 IX – 62/29, 14-21 IX – 23/3, 21-28 IX – 12/7 oraz 28 IX-5 X – 3/2. W październiku nie odnotowano już żadnych nowych przypadków cholery, ani też zgonów spowodowanych tą chorobą.

Bilans epidemii z 1873 roku

Epidemia cholery w powiecie jędrzejowskim trwała nieco ponad trzy miesiące. Jej bilans był następujący: w okresie od 13 czerwca do 5 października w 47 miejscowościach powiatu zachorowało 1010 osób, w tym 352 mężczyzn, 339 kobiet i 319 dzieci. Zmarło 438 osób, w tym 157 mężczyzn, 128 kobiet i 153 dzieci. Najcięższy przebieg epidemia miała w gminie Nawarzyce, gdzie zachorowało 155 osób, a zmarły 93. W pozostałych gminach liczba zachorowań i zgonów przedstawiała się następująco: Nawarzyce – 155/93, Mierzwin – 148/58, Jędrzejów – 234/86, Sobków – 122/47, Wodzisław – 148/83, Brzegi – 113/49, Prząsław – 34/17, Małogoszcz – 9/4, Raków – 10/4, Węgleszyn – 9/2, Mstyczów – 1/1, Nagłowice – 21/9 i Sędziszów – 6/4.

Analiza przebiegu epidemii w skali gmin nie do końca oddaje skalę zagrożenia. Znacznie dokładniejszy obraz przebiegu choroby uzyskamy, jeśli dane o liczbie zachorowań i zgonów odniesiemy do poszczególnych miejscowości. Okaże się wówczas, że w proporcji do liczby mieszkańców najwięcej chorych odnotowano we wsiach Bugaj i Wola Lubecka w gminie Nawarzyce oraz w Mnichowie w gminie Brzegi. Najgorzej było w Bugaju, gdzie zachorował prawie co czwarty mieszkaniec, a śmiertelność (liczona jako stosunek zmarłych do chorych) wyniosła 67 proc., co oznacza, że zmarło dwóch na trzech zakażonych. W Woli Lubeckiej i Mnichowie zachorowało blisko 20 proc. mieszkańców, a śmiertelność przekroczyła 40 proc. Nie najlepiej wyglądała też sytuacja Sobkowie, Sędowicach w gminie Nawarzyce i Dąbiu w gminie Węgleszych, gdzie liczba chorych oscylowała wokół 10 proc. populacji. Spory odsetek chorych, 8-9 proc., odnotowano także w Jędrzejowie, Borszowicach, Mierzwinie i Turze w gminie Mierzwin oraz w Jelczy Wielkiej i Niegosławicach w gminie Nawarzyce.

Cmentarze choleryczne

Epidemia z 1873 r. nie była ostatnią, jaka nawiedziła powiat jędrzejowski. Kolejne fale odnotowano m.in. w 1894 r., w czasie I wojny światowej oraz w 1920 r., w czasie wojny polsko-bolszewickiej.

Warto wiedzieć, że zmarłych na cholerę nie chowano na cmentarzach grzebalnych, lecz z reguły w innych miejscach, w mogiłach zbiorowych poza obrębem zabudowań wsi czy miasta. Na takich miejscach często stawiano krzyże, na których umieszczano napis informujący, że jest to miejsce pochówku zmarłych na cholerę. Do dziś takie krzyże spotkać można w wielu miejscowościach naszego powiatu.

Krzysztof Ślusarek

Na zdjęciu: krzyż choleryczny w Sobkowie.