Klasztor oo. Cystersów

Najcenniejszym zabytkiem Jędrzejowa jest klasztor oo. Cystersów, który znany jest powszechnie jako miejsce wiecznego spoczynku mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem. Przypuszcza się, że w Jędrzejowie powstała czwarta księga jego dzieła zatytułowana „Kronika Polaków” (Chronica Polonorum), cennego źródła do początków państwa polskiego.

Do dzisiaj zachowały się jedynie fragmenty późnoromańskiej bazyliki, która była dziełem warsztatu cysterskiego z XIII w. Zasadnicza bryła kościoła klasztornego (p. w. Wniebowzięcia NMP, św. Wojciecha i bł. Wincentego Kadłubka) powstała w epoce baroku, dlatego ten styl architektoniczny współistnieje z elementami romańskimi, gotyckimi i renesansowymi.

Na zewnątrz uwagę zwracają późnobarokowa fasada wschodnia z dwiema wieżami, pochodząca z lat 1751-1754 oraz elewacja północna kościoła, powstała w latach 1739-1742.

Do 1912 r. istniał romański kapitularz klasztorny, który przylegał do kościoła od południa. Został on zburzony z rozkazu władz carskich. Do czasów obecnych zachował się szereg luźnych elementów architektonicznych pochodzących z rozebranego skrzydła klasztoru.

Wnętrze kościoła, pełne surowej powagi oraz przyległy doń północny krużganek klasztorny zdobią wspaniałe barokowe polichromie, dzieło Andrzeja Radwańskiego z lat 1734-1739.

Ołtarz główny poświęcony jest Najświętszej Marii Pannie Wniebowziętej. Wykonał go Antoni Frączkiewicz i jego warsztat ok. 1731 r. Uwagę przyciąga okazałe tabernakulum – wybitne dzieło sztuki złotniczej – powstałe w Augsburgu ok. 1766 r. i wykonane przez Kaspra Ksawerego Stipeldeya.

Świątynia jest sanktuarium Wincentego Kadłubka, gdzie przechowywane są relikwie błogosławionego. Kaplica pochodzi z 1733 r., wyposażenie jej wnętrza – z drugiej połowy XVIII w. Ołtarz w kaplicy powstał około 1764 r. Piękne freski, które zdobią sklepienie są dziełem Andrzeja Radwańskiego.

W prezbiterium uwagę zwracają barokowe stalle z 1731 r., prawdopodobnie będące dziełem snycerza klasztornego, brata Benedykta.

Przy wejściu do zakrystii, w dawnej kaplicy, znajduje się wczesnogotycki, pochodzący z 1319 r., nagrobek Pakosława z Mstyczowa, kasztelana krakowskiego, który choć był osobą świecką, jako dobrodziej opactwa został pochowany w kościele, co w owym czasie zdarzało się niezwykle rzadko.

Współczesna bryła klasztoru pochodzi zasadniczo z XVIII w. Jednakże prowadzone w ostatnich latach prace remontowo-konserwatorskie pozwoliły odkryć średniowieczne fragmenty opactwa, m.in. romańską wieżę przedcysterskiego kościoła z ok. 1110 r.

Barokowe organy klasztorne

Jędrzejowskie opactwo słynie ze wspaniałych organów o niepowtarzalnym brzmieniu. Pierwotne organy powstały w 1633 r. Instrument, który dziś znajduje się w kościele klasztornym, pochodzi z lat 1745-1760. Zbudowany został przez organmistrza Józefa Sitarskiego przy współpracy z Ignacym Foglerem z Warszawy. Bogatą dekorację snycerską wykonał warsztat braci Korneckich z Krakowa, a rzeźby organowe prawdopodobnie Jakub Kornecki. Stolarska obudowa organów jest dziełem warsztatu cysterskiego.

Wczesnorokokowy prospekt, cały niebieski z licznymi złoceniami tworzy wspaniałą ozdobę architektoniczną. Sekcja główna, w formie wklęsłego półkola, wypełniająca szerokość zachodniego przęsła nawy głównej kościoła, złożona jest z sześciu członów wieżyczkowych w układzie symetrycznym, które wysunięte są półkolistymi ryzalitami o akantowo-kwiatowej dekoracji. Całość spoczywa na podwieszonym, falującym belkowaniu. Pozytyw imitujący lożę wsparty jest na spiralnych konsolach, osadzonych na ozdobnie ukształtowanym filarze.

Dekoracja prospektu oparta jest o Księgę Psalmów Starego Testamentu. U podstawy pozytywu rozpięty jest orzeł symbolizujący Miłość Bożą i Chwałę Kościoła. Po bokach umieszczone są figury św. Cecylii z lutnią, patronki muzyki kościelnej, zaś po przeciwnej stronie król Dawid z harfą, jako dyrygent anielskiej orkiestry. Pucołowate aniołki na gzymsie prospektu i pozytywu symbolizują niebiański chór. Dojrzeć tam również możemy Murzyna grającego na fagocie i Niewiastę z cynkiem, czyli dawnym drewnianym instrumentem.

Organy jędrzejowskie zachowały się prawie całkowicie w swej dawnej postaci, posiadają unikalne rozwiązania techniczne. Instrument posiada 42 głosy, 4 manuały oraz pedał. Wysuwana spod manuału związanego z pozytywem klawiatura służy do automatycznego transponowania wykonywanej muzyki o cały ton niżej. Takie rozwiązanie należy do rzadkości, a kute w brązie klucze rejestrowe nie mają odpowiedników na świecie. Organy jędrzejowskie są jednym z najcenniejszych zabytków tego typu w Europie (były wzorem, który posłużył budowie organów w katedrze oliwskiej), dlatego przyciągają nie tylko turystów, lecz także artystów-muzyków. Od 1995 r. w jędrzejowskim klasztorze odbywa się Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej, w którym biorą udział znani artyści z całego świata, m.in. z Włoch, Belgii, Austrii, USA, Kanady.

Gotycki kościół św. Trójcy

Oprócz klasztoru na uwagę w Jędrzejowie zasługuje także gotycki kościół Św. Trójcy z XV w. (zachowana pierwotna nawa główna i prezbiterium z tego okresu). Zbudował go w 1475 r. opat cystersów Mikołaj w miejsce zniszczonego kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Katarzyny. Początkowo była to jednonawowa świątynia z prezbiterium, zakrystią i kaplicą od strony północnej. W 1479 r. dobudowano kaplicę południową ze sklepieniem sieciowym. Przełom XVI/XVII w. przyniósł budowę kaplicy przy prezbiterium i powstanie renesansowej polichromii ściennej. Po pożarze w XVII w. kościół został odbudowany; później był jeszcze przebudowywany: w 2. poł. XVIII i u schyłku XIX w.

Z okresu średniowiecza zachował się krucyfiks i brązowa chrzcielnica. Warto również zwrócić uwagę na kamienne portale z XV i XVI w. oraz wspomnianą ścienną polichromię renesansową w kaplicy południowej.

W latach 1978-1982 kościół był rozbudowany (przedłużenie nawy od zachodu) według projektu architekta Jerzego Żuławskiego, co zmieniło niestety jego pierwotną stylową sylwetkę.

Wbrew pozorom zwiedzanie kościoła Św. Trójcy może zająć sporo czasu. Warto bowiem zatrzymać się przy znajdujących się wewnątrz kościoła licznych marmurowych epitafiach, m.in. płaskorzeźbionym, późnorenesansowym epitafium Hieronima Łuczyńskiego z żoną z 1. poł. XVII w., czy Piotra Wybranowskiego (zm. 1643) z herbem Poraj. Na zewnątrz kościoła uwagę zwraca figura Chrystusa niosącego krzyż oraz wykonany przez Feliksa Przypkowskiego zegar słoneczny.

Muzeum im. Przypkowskich

Przy Rynku wznoszą się domy z XVII i XVIII w. Dwa z nich zajmuje słynne Muzeum Przypkowskich, ze zbiorami zegarów słonecznych obejmującymi ponad 500 zegarów oraz wiele astronomicznych przyrządów pomiarowych, co stawia kolekcję na trzecim miejscu w świecie.

Twórcą muzeum był Feliks Przypkowski (1872-1951), lekarz z zawodu, a z pasji astronom. Od 1909 r. w prywatnym mieszkaniu, sąsiadującym z własnym obserwatorium astronomicznym, udostępniał zgromadzone przez siebie zbiory. W 1962 r. rodzina Przypkowskich przekazała swe zbiory państwu, dając tym początek Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie.

Zasadniczy dział stanowi kolekcja zegarów słonecznych (od XV w. do czasów najnowszych) oraz przyborów astronomicznych, gnomonicznych i przyrządów służących do pomiaru czasu (klepsydry, zegary ogniowe czy ciekawsze typy zegarów mechanicznych). Szczególnie interesującymi eksponatami są: XVI-wieczny zegar słoneczny, dzieło Erazma Habermela, zegar z armatką strzelającą w południe, wykonany dla Stanisława Leszczyńskiego, zegar wahadłowy z 1654 r. należący do króla Jana Kazimierza (skradziony w październiku 2002 r.). Znajduje się tu także unikatowa w skali światowej majolikowa klepsydra wodna pochodząca z XVII w., z Sycylii.

Szczególną pozycję zajmują również zbiory związane z działalnością Legionów Polskich. W sierpniu 1914 r. do domu Przypkowskich dotarła siedmioosobowa konna czujka pod wodzą Władysława Beliny-Prażmowskiego, a w ślad za nią I Kompania Kadrowa. W 1915 r. kwaterował tu z całym sztabem Józef Piłsudski. Zachowała się kanapa, na której sypiał, sprzęty i naczynia, których używał, szachy, którymi grywał w wolnych chwilach.

Muzeum posiada bibliotekę starodruków (m.in. dzieło M. Kopernika „De revolutionibus orbium coelestium” wydane w 1566 r. w Bazylei), dział negatywów gromadzący zabytkowe klisze, kolekcję grafiki i ekslibrisu (zbiory od XVI do XX w.). Zgromadzono tu także eksponaty związane z historią miasta i regionu, a dział gastronomii przechowuje m.in. zbiory dawnych naczyń i przyborów kuchennych.

Ciuchcia Ekspres Ponidzie

Niewątpliwą atrakcją turystyczną jest też kolejka wąskotorowa, nazywana urokliwie „Ciuchcia Ekspres Ponidzie”. Jędrzejowską kolejkę wąskotorową zaczęli budować Austriacy jeszcze w 1915 r. Służyła wówczas do wykonywania transportu przyfrontowego. Po zakończeniu I wojny światowej została rozbudowana o nowe odcinki; w 1930 r. długość torów wynosiła 308 km. Największą świetność przeżywała w latach 40. i 50. ubiegłego wieku. Od kilku lat jest zabytkiem. Z okien zabytkowej ciuchci podziwiać można uroki Ponidzia i nadnidziańskie krajobrazy.

Cmentarz św. Trójcy

Na cmentarzu św. Trójcy w Jędrzejowie znajduje się ponad 100 zabytkowych nagrobków (najstarsze pochodzą z początku XIX w.). Znaczna część z nich to prawdziwe dzieła sztuki, które wyszły spod dłuta znanego w I poł. XX w. kamieniarza Józefa Piaseckiego.

Kościół św. Szczepana w Mnichowie

Jednym z najciekawszych zabytków gminie Jędrzejów jest barokowy drewniany kościół św. Szczepana w Mnichowie, zbudowany w latach 1765-1770 z fundacji ks. Macieja Józefa Łubieńskiego, właściciela dóbr Mnichów i archidiakona krakowskiego. Kościół jest jednonawowy o konstrukcji zrębowej. Wystrój wnętrza utrzymany w stylu rokoko, wykonany w surowym drewnie modrzewiowym i lipowym. W ołtarzu głównym znajduje się słynący łaskami obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, na którym jest data 1771 r. W kościele znajdują się także dwa ołtarze boczne z rzeźbami Matki Boskiej i św. Jana od Wiary, Nadziei i Miłości; w ołtarzu południowym obraz św. Ignacego Loyoli z herbem Łabędź.