Jędrzejów. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej w powiecie jędrzejowskim istniało aż 20 kas pożyczkowo-oszczędnościowych i towarzystw kredytowych. Po rozpoczęciu działań wojennych niemal wszystkie przerwały działalność.

Idea spółdzielczości kredytowej na ziemiach polskich rozwinęła się w drugiej połowie XIX w. Pierwsze instytucje tego typu powstały w Wielkopolsce i Galicji. Prawdziwy rozkwit kas pożyczkowo-oszczędnościowych nastąpił jednak w latach 90. XIX i w pierwszej dekadzie XX w. Przyczynił się do tego Franciszek Stefczyk, który wymyślił, że spółdzielnie kredytowe powinny działać na niewielkim terenie, gdzie ludzie się znają i mają do siebie zaufanie. Od tego czasu kasy pożyczkowe „typu Stefczyka” zaczęły powstawać jak grzyby po deszczu.

W Królestwie Polskim, w tym także w Jędrzejowie i okolicach, spółdzielnie kredytowe powstały jednak bardzo późno, bo dopiero na początku XX w., kiedy zaborcze władze rosyjskie złagodziły nieco politykę wobec Polaków.

Uchwycenie początków tego typu organizacji jest bardzo trudne, gdyż brakuje źródeł historycznych. Pewne światło na tę sprawę rzucają jednak akta okupacyjnych władz austriackich z okresu pierwszej wojny światowej, przechowywane w Archiwum Państwowym w Kielcach, w zespole c.k. Komenda Obwodowa w Jędrzejowie.

Z akt tych wynika, że 26 lipca 1915 r. szef komendy obwodowej zażądał od wójtów wszystkich gmin wchodzących w skład powiatu jędrzejowskiego podania informacji na temat działalności towarzystw kredytowych i kas pożyczkowo-oszczędnościowych. W ciągu kilkunastu następnych dni wpłynęły odpowiedzi z wszystkich 14 gmin z całego powiatu. Z raportów wójtów wynika, że przed wybuchem wojny instytucje kredytowe działały we wszystkich gminach, za wyjątkiem Brzegów. Ogółem na naszym terenie działało 12 gminnych kas pożyczkowo-oszczędnościowych oraz osiem towarzystw kredytowych, niekiedy zwanych „prywatnymi”. Kasy pożyczkowe działały w 12 gminach, za wyjątkiem wspomnianych Brzegów i Sędziszowa. Co ciekawe, w niektórych gminach istniały dwie takie instytucje. Taka sytuacja była w Mierzwinie, gdzie wymieniano „pierwszą” i „drugą” gminną kasę pożyczkowo-oszczędnościową. „Pierwsza” zasięgiem swojego działania obejmował wsie leżące na północy, „druga” – na południu gminy. Towarzystwa kredytowe działały natomiast tylko w siedmiu gminach: dwie w Jędrzejowie oraz po jednej w Wodzisławiu, Nawarzycach, Sędziszowie, Prząsławiu, Mierzwinie i Małogoszczu.

Z raportów przedstawianych przez wójtów gmin wynika, że po wybuchu wojny wszystkie instytucje kredytowe zaprzestały działalności. Przyczyniła się do tego oczywiście zawierucha wojenna. W sposób dobitny wyraził to wójt Wodzisławia, który do komendy obwodowej pisał: „tak kasa pożyczkowo-oszczędnościowa, jak i towarzystwo kredytowe od początku wojny dotąd nie były czynne z powodu zajęcia przez wojska lokali i niezgłaszanie się dotąd mieszkańców”.

W niektórych wypadkach można było mówić o swoistej wegetacji kas. Wznawiały one działalność tylko wówczas, gdy ktoś chciał zwrócić pieniądze, co jednak zdarzało się bardzo rzadko. Na ten aspekt sprawy zwracał na przykład uwagę wójt Jędrzejowa, gdzie działały trzy instytucje kredytowe: „Wymienione towarzystwa są obecnie czynne o tyle, o ile który z dłużników dobrowolnie zechce uiścić zaciągnięty przed wojną dług. [W] takim razie przyjęte kwoty natychmiast wypłaca się osobom, które wniosły wkłady przed wojną, a obecnie proszą o zwrot takowych. Nowych zaś wkładów nie przyjmuje się i pożyczek nie udziela się”.

Jedyną instytucją, która w miarę bez szwanku przetrwała wojenną zawieruchę, było Towarzystwo Kredytowe w Małogoszczu, które w okresie od końca 1914 do marca 1915 r. zawiesiło działalność, ale już 1 kwietnia 1915 r. wznowiło przyjmowanie wpłat i udzielanie pożyczek.

Austriacka komenda obwodowa w Jędrzejowie sondowała też wójtów, na ile jest możliwe wznowienie działalności kas pożyczkowych. W tym jednak wypadku odpowiedzi były z reguły negatywne. Podstawowym powodem takiej postawy były obawy ludności –sugerowano więc odłożenie momentu wznowienia działalności do czasu zakończenia wojny. Wydaje się jednak, że najważniejszą przyczyną uniemożliwiającą szybkie wznowienie działalność był niepewność co do przyszłości oraz brak zaufania do władz okupacyjnych. Najbardziej dobitnie wyraził te obawy wójt Nawarzyc: „Przywrócenie na powrót do życia tych kas byłoby pożądanym, gdyż osoby, które pownosiły pieniądze-wkłady do tych kas nie mogą korzystać ani z procentów, ani też z kapitałów, ponieważ dłużnicy nie spłacają zaciągniętych pożyczek. Zachodzi i w tym różnica, iż dłużnicy z powodu obowiązującego kursu pieniędzy jednej korony [środek płatniczy na obszarze okupacji austriackiej – przyp. Red.] za pół rubla spłaciliby długi z chęcią, a właściciele wkładów i osoby chcące nabyć nowych pożyczek 1 korony za pól rubla nie chcą przyjmować, gdyż w kursie handlowym korony za pól rubla nie przyjmują”.

Poniżej zamieszczamy wyka kas pożyczkowo-oszczędnościowych i towarzystw kredytowych działających w powiecie jędrzejowskim przed wybuchem I wojny światowej.

Gmina Brzegi

Żadna taka organizacja nie istniała.

Miasto Jędrzejów

Jędrzejowska Kasa Gminna Pożyczkowo-Oszczędnościowa. Zarząd: Jan Gołębiowski z Jędrzejowa – prezes, Piotr Grad z Piasków – kasjer, Franciszek Bolechowski z Jędrzejowa – członek zarządu, Władysław Długosz – sekretarz.

Jędrzejowskie Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe. Zarząd: dr Feliks Przypkowski – prezes, Stanisław Kabziński i Antoni Sucharkiewicz – członkowie.

Jędrzejowskie Towarzystwo Wzajemnego Kredytu. Zarząd: Izaak Ickowicz – prezes, C. D. Sobel i D. Ryterband – członkowie; rada towarzystwa: Salamon Rychter z gminy Korzecko, J. Rakowski, M. Bleslauer, C. Enoch, J. Halpryn, C. Breslauer i J. D. Zelcer z Jędrzejowa.

Gmina Małogoszcz

Towarzystwo Kredytowe w Małogoszczu. Zarząd: ks. Piotr Karczewski, proboszcz parafii Kozłów – prezes, ks. Jan Banach – kasjer, Stanisław Dombek – sekretarz, Władysław Piotrowski – członek (wszyscy z Małogoszcza).

Gmina Mierzwin

Mierzwińskie Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe. Zarząd: ks. Michał Wilamowski – proboszcz parafii Mierzwin, Ludwik Kowalski z Kawęczyna, Tadeusz Tkaczyk z Opatkowic Drewnianych, Ludwik Sokołowski i Kajetan Miśkiewicz z Mierzwina, Jędrzej Stępień z Zagaja.

Pierwsza Mierzwińska Pożyczkowo-Oszczędnościowa Kasa. Zarząd: Józef Misiara – prezes, Jan Jakóbczyk z Motkowic – zastępca prezesa, Michał Podsiadło z Borszowic – kasjer, Józef Dudała z Wólki – zastępca kasjera, Maciej Fiuk – członek, Wojciech Góra z Borszowic – zastępca członka.

Druga Mierzwińska Pożyczkowo-Oszczędnościowa Kasa. Zarząd: Franciszek Stępień z Jakubowa – prezes, Franciszek Jach z Zegartowic – zastępca prezesa, Józef Zarzycki z Dzierszyna – kasjer, Mikołaj Krzepkowski z Imielna – zastępca kasjera, Jan Waligórski – członek, Antoni Świetlik z Imielnicy – zastępca członka.

Sekretarzem Pierwszej i Drugiej Mierzwińskiej Pożyczkowo-Oszczędnościowej Kasy był Marceli Syrek.

Gmina Mstyczów

Gminna Kasa Pożyczkowo-Oszczędnościowa. Zarząd: wójt Michał Grabek – prezes, Tomasz Urbański – kasjer, Piotr Sawczyn – członek, Bronisław Dziewięcki – sekretarz.

Gmina Nagłowice

Gminna Kasa Pożyczkowo-Oszczędnościowa. Zarząd: Jan Tomaszewski ze Ślęcina – prezes, Franciszek Podgórski – kasjer, Wincenty Bała – członek, Franciszek Langier – sekretarz (wszyscy z Nagłowic).

Gmina Nawarzyce

Towarzystwo Kredytowe w Nawarzycach (zarejestrowane 11 sierpnia 1911 r., w 1915 r. liczyło 454 członków). Zarząd: Bronisław Borowiecki – prezes, Edmund Żelaskiewicz – kasjer, Walenty Masalski, Wincenty Stychno, Jan Lechowicz, Antoni Kubicki, Stanisław Tytko (wszyscy z Nawarzyc) i Józef Wąsowicz (z Piotrkowic) – członkowie.

Kasa Gminna Oszczędnościowo-Pożyczkowa (według wójta gminy założona w latach 70. XIX w., zarejestrowana ponownie 18 czerwca 1909 r.). Zarząd: Stanisław Lorek z Nawarzyc – prezes, Marcin Hola z Sędowic – kasjer, Józef Celary z Lubczy – członek, Michał Morawiecki z Nawarzyc – sekretarz.

Gmina Prząsław

Prząsławskie Towarzystwo Kredytowe. Zarząd: Antoni Gogolewski z Warzyna – prezes, Jan Podsiadło z Prząsławia (nauczyciel) – wiceprezes, Józef Krzysztofik z Prząsławia – kasjer; rada towarzystwa: ks. Władysław Gacek z parafii bł. Wincentego Kadłubka, Jakub Król i Antoni Porębski z Podklasztorza, Ignacy Chabuz z Cierna, Józef Kot z Warzyna, Andrzej Bodał z Chorzewy i Piotr Rogowski ze Skroniowa.

Prząsławska Gminna Pożyczkowo-Oszczędnościowa Kasa. Zarząd: Jan Grad z Laskowa – prezes, Kazimierz Patyna z Deszna – kasjer, Antoni Lipski z Sudołu – członek.

Gmina Raków

Rakowska Kasa Gminna Pożyczkowo-Oszczędnościowa. Składu zarządu nie podano.

Gmina Sędziszów

Krzcięcickie Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe. Zarząd: Józef Kubat ze Słaboszowic – prezes, Wawrzyniec Nowak z Klemencic – kasjer, Jan Szwaczka – członek; rada towarzystwa: Wincenty Mróz z Mierzawy, Stanisław Samek z Promyka, Ignacy Chabior ze Słaboszowic, Józef Kruk z Jędrzejowa – sekretarz.

Gmina Sobków

Gminna Kasa Pożyczkowo-Oszczędnościowa. Zarząd: wójt (nazwiska nie podano) – prezes, Jan Sychowski – kasjer, Julian Marzecki z Sokołowa Dolnego – członek.

Gmina Węgleszyn

Gminna Kasa Pożyczkowo-Oszczędnościowa. Zarząd: wójt Jan Bodzioch z Węgleszyna – prezes, Jakub Soboń z Błogoszowa – kasjer, Ludwik Turek z Węgleszyna – członek, Jan Domański – sekretarz.

Gmina Wodzisław

Wodzisławska Kasa Pożyczkowo-Oszczędnościowa. Zarząd: Jacenty Przystuła z Brześcia – prezes, Jan Gałek z Klemencic – kasjer, Józef Kilian z Piotrkowic – członek.

Wodzisławskie Towarzystwo Kredytowe. Zarząd: dr Tadeusz Ochocki z Wodzisławia – prezes, sędzia Wojciech Ziębiński z Wodzisławia – członek, Stanisław Urban ze Świątnik – kasjer; rada towarzystwa: ks. Ludwik Bittner – prezes rady i rewident, Wincenty Wójcicki ze Świątnik i Ludwik Baszkiewicz z Wodzisławia – członkowie.

Gmina Złotniki

Gminna Kasa Pożyczkowo-Oszczędnościowa. Zarząd: wójt Jan Madej – prezes, Apolinary Tawakiewicz – były pisarz gminny, Józef Prawda – gospodarz ze Złotnik i Antoni Żarnotal – gospodarz z Wygnanowa.

Krzysztof Ślusarek